De toekomst als ijsberg zien

Om de slag naar toekomstbestendige zorg te maken, is het belangrijk om niet alleen zichtbare problemen aan te pakken, maar ook de onderliggende oorzaken te begrijpen. De ijsbergmethode is een manier om dit in beeld te brengen. Het uitgangspunt van de methode is dat veel van wat belangrijk is, zich onder de oppervlakte bevindt. Net zoals bij een ijsberg.

Wanneer gebruik je de ijsbergmethode?

De ijsbergmethode helpt je om een probleem of situatie beter te begrijpen door niet alleen naar zichtbare gebeurtenissen te kijken, maar ook naar onderliggende oorzaken en overtuigingen. Dit zorgt ervoor dat je op een dieper niveau kunt oplossen en (radicale) vernieuwingen kunt maken. Het helpt om het hier en nu beter te begrijpen. Ook helpt het om weloverwogen keuzes te maken voor de toekomst, omdat je het grotere plaatje beter begrijpt.

Benader veranderingen op een nieuwe manier

De ijsbergmethode is veelzijdig en je kunt hem op verschillende manieren gebruiken. Je kunt er bijvoorbeeld verschillende ‘mogelijke toekomsten’ mee ontdekken of een veranderopgave in beeld brengen. Dat laatste doe je door de huidige situatie en de gewenste toekomstige situatie naast elkaar te schetsen, ieder in een eigen ijsberg. Vanuit Waardigheid en trots voor de toekomst gebruiken we de methode binnen het ToekomstKompas vooral om:

• meer inzicht te krijgen in de huidige situatie of opgave,
• de aannames en overtuigingen die daaronder liggen boven water te krijgen.

Vier lagen van de ijsberg

De ijsberg bestaat uit vier niveaus van analyse, elk dieper dan de vorige laag.

1 Zichtbare gebeurtenissen en ontwikkelingen

 Dit is de meest oppervlakkige laag van analyse, waar je problemen vaak in eenvoudige termen beschrijft. Dit is dit is alles wat je kunt observeren, zoals gedrag, trends, media, beleid, problemen die bekend zijn. De vraag die hierbij helpt is: ‘welke koppen zouden hierover in de krant staan?’ De focus ligt in deze laag op de symptomen van problemen. Zichtbare gebeurtenissen en gedragingen op klein en groot niveau.

2 Aanleidingen en oorzaken 

Op dit niveau onderzoek je de onderliggende systemische oorzaken van het probleem. Je kijkt naar de krachten die verantwoordelijk zijn voor de problemen van het eerste niveau. Denk aan gebeurtenissen van de afgelopen jaren, oorzaken op sociaal, technisch, of beleidsniveau. Beleidsmakers en deskundigen richten zich meestal op dit niveau om structurele veranderingen door te voeren.

3 Wereldbeeld en overtuigingen

Op dit niveau onderzoek je de overtuigingen, aannames, waarden en wereldbeelden die het systeem beïnvloeden. Dit zijn culturele, ideologische en filosofische overtuigingen die ons begrip van de wereld sturen. Een wereldbeeld bepaalt hoe we problemen interpreteren en welke oplossingen we als mogelijk of wenselijk beschouwen. Een voorbeeld: het idee dat wij als inwoners van Nederland recht hebben op zorg, is een overtuiging die structurele keuzes beïnvloedt.

4 Metaforen

Dit is het diepste niveau, dat zich richt op collectieve verhalen, mythen en metaforen die te maken hebben met ons beeld van de werkelijkheid. Deze laag is vaak onbewust. Hij bepaalt hoe mensen hun leven en de wereld om hen heen begrijpen. Mythen geven betekenis aan onze acties. Worden zij herkend en aangepast, dan kunnen ze krachtige veranderingen mogelijk maken. Om dit wat concreter te maken, kun je deelnemers bijvoorbeeld vragen om de hele opgave te vatten in een stripfiguur of in een sprookje.

Zelf aan de slag met de ijsbergmethode? Gebruik de instructie in de vorm van een stappenplan.

Causal layered analysis

De eigenlijke naam van de werkvorm ijsberg is causal layered analysis (CLA), in het Nederlands heet het causaal gelaagde analyse. Deze methode is gebaseerd op het werk van futurist Sohail Inayatullah.